Te trzy wymienione w tytule pojęcia to w rzeczywistości trzy różne procedury znajdujące się w Ordynacji podatkowej, a służące w uproszczeniu – kontrolowaniu prawidłowości naszych rozliczeń podatkowych.

Nie powinno się jednak wrzucać wszystkich wymienionych powyżej typów procedury do tego samego „worka”, dlaczego ? ponieważ istnieją pomiędzy nimi dość spore różnice.

Dla przykładu różny jest ich cel. Czynności sprawdzające, mają na celu: sprawdzenie terminowości składania deklaracji, wpłacania podatków, czy też stwierdzenie formalnej poprawności dokumentów składanych przez nas w urzędzie skarbowym. Ustalenia stanu faktycznego – czyli okoliczności będących podstawą złożenia deklaracji podatkowych mogą być przedmiotem czynności sprawdzających tylko w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zgodności z przedstawionymi dokumentami.

Zasadniczo formą postępowania, w jakiej urząd skarbowy ma prawo prowadzić szczegółową kontrolę prawidłowości obliczenia przez nas podatku, szczegółowo ustalać stan faktyczny, przeprowadzając w tym celu odpowiednie dowody i ustalać przebieg poszczególnych transakcji, jest kontrola podatkowa. Celem kontroli podatkowej jest bowiem sprawdzenie, czy kontrolowani wywiązują się z obowiązków wynikających z przepisów prawa podatkowego. Jednak, co ważne – skutkiem kontroli podatkowej nie jest ustalenie wymiaru podatku, a jedynie weryfikacja stanu faktycznego. Protokół kontroli podatkowej nie jest więc dokumentem z którego wynika wymiar podatku.

Z kolei aby organ podatkowy mógł wydać decyzje w sprawie ustalenia czy określenia wysokości zobowiązania podatkowego musi wszcząć postępowanie podatkowe.

Dlaczego tak ważne jest rozróżnienie pomiędzy wszystkimi wymienionymi formami postępowania ?

Dlatego, że każda z nich przewiduje inne prawa i obowiązki po stronie kontrolowanego i kontrolującego. Najprostszym ale bardzo ważnym przykładem, który może zobrazować doniosłość tematu jest chociażby możliwość dokonania korekty deklaracji podatkowej. Każdy podatnik ma w każdym czasie, aż do upływu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego, do złożenia korekty deklaracji podatkowej, jeżeli zorientuje się, że zadeklarowana przez niego kwota podatku została nieprawidłowo obliczona. Złożenie korekty ma również ten istotny skutek, jest równoznaczne z tzw. czynnym żalem, czyli instytucją ustanowioną w Kodeksie karnym skarbowym, która powoduje, że organ podatkowy nie może już zastosować środków karnych względem podatnika w związku z nieprawidłowo obliczoną wysokością podatku. Uprawnienie do złożenia korekty deklaracji jest więc niezwykle istotne z punktu widzenia podatnika. Co jednak ważne, w myśl art. 81b o.p. uprawnienie do skorygowania deklaracji ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania podatkowego lub kontroli podatkowej – w zakresie objętym tym postępowaniem lub kontrolą. Wszczęcie postępowania podatkowego lub kontroli podatkowej powoduje więc, że nie możemy już w czasie ich trwania skutecznie złożyć korekty deklaracji podatkowej i samemu „przyznać się do błędu”. Konsekwencji takich nie wywołują już natomiast czynności sprawdzające – pomimo ich podjęcia przez organ podatkowy, podatnik w czasie ich trwania ma prawo złożyć prawnie skuteczną korektę deklaracji podatkowej.

Na tym krótkim przykładzie zobaczyć można jak istotne dla podatnika jest w każdym przypadku ustalenie – na jakim etapie postępowania podatkowego znajduje się jego sprawa. Ustalenie to ma bowiem decydujący wpływ na określnie praw mu przysługujących.